|  | ||||||
1.10-7 % van de aardkost (tot 16 km diepte) bestaat uit telluur; het is het 80e element in rangorde van voorkomen.
Men treft het aan in kleine hoeveelheden als niet-ontleedbare stof, o.a. in zwavel en in pyriet. Verder als telluriet (TeO2) en - als telluride - in diverse mineralen, zoals:
altaïet PbTe calaveriet AuTe2 coloradoiet HgTe hessiet Ag2Te meloniet NiTe2 nagyagiet Pb5Au(Te,Sb)4S5-8 petziet Ag3AuTe2 tetradymiet Bi2Te2S sylvaniet (AuAg)2Te4
Ook in diverse zwavelhoudende ertsen worden kleine hoeveelheden telluur aangetroffen.
De belangrijkste wingebieden liggen in de Verenigde Staten van Amerika, Canada, Roemenië (Transsylvanië), Peru, Japan, Rusland, Kazachstan, Zuid-Afrika, West-Australië en Turkije. Een flink deel van het geproduceerde telluur wordt gewonnen via het anodeslib van de nikkel-, koper- en loodbereiding, restanten bij de productie van zwavelzuur en stof uit elektrostatische (rook)gasreinigers.
De naam is afgeleid van Tellus, de Romeinse godin van de aarde. Telluur werd in dezelfde periode ontdekt als het element seleen. Vanwege de grote overeenkomst in eigenschappen tussen beide elementen en het feit dat ze steeds samen werden aangetroffen, werden de namen afgeleid van aarde en maan (Gr. Selènè), die ook onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.
Telluur is in 1782 door Baron F.J. Müller von Reichenstein ontdekt in gouderts afkomstig uit Transsylvanië (wit goud). In 1798 is het door M.H. Klaproth verder onderzocht en voor het eerst geïsoleerd. Ook de naam is door Klaproth voorgesteld.
Telluur werd voeger verkregen bij de verwerking van gouderts. Het erts werd opgelost in koningswater en vervolgens met water verdund, waarna een overmaat kaliloog (oplossing van kaliumhydroxide) werd toegevoegd. Hierbij werd een neerslag van goudhydroxide en ijzerhydroxide gevormd. Als aan het filtraat zoutzuur werd toegevoegd ontstond een neerslag van telluurdioxide, waaruit door verhitting met olie metallisch telluur ontstond.
Het anodeslib dat ontstaat bij de elektrolytische bereiding van koper bevat, naast 3 - 25 % seleen, 1 - 8 % telluur.
Het materiaal wordt samen met soda verbrand, waardoor het aanwezige seleen en telluur worden omgezet in seleniet en selenaat (resp. telluriet en telluraat), bijv.:
Cu2Te + Na2CO3 + 2 O2 → 650°C → 2 CuO + Na2TeO3 + CO2
Door toevoegen van zwavelzuur aan het reactiemengsel slaat tellurdioxide neer en blijft het seleniet in oplossing. Na filtratie wordt het neerslag opgelost in verdunde natronloog. Uit deze oplossing verkrijgt men telluur door elektrolyse:
TeO32- + H2O → Te + 2 OH- + O2
Het verkregen telluur is redelijk zuiver (ca. 99,8 %) maar kan verder gezuiverd worden door herhaalde elektrolyse of door zonesmelten.
De wereldproductie bedraagt ongeveer 260 ton per jaar. België is met 60 ton per jaar de grootste producent.
Detonator
In detonators, waarvan het tijdstip van ontsteking iets mag variëren, wordt zeer fijn verdeeld telluur als reductor gebruikt, in combinatie met een sterke oxidator, bijvoorbeeld bariumperoxide.
Bescherming acculood
Kleine hoeveelheden telluur, toegevoegd aan lood, geven het metaal een zeer goede bescherming tegen de corrosieve werking van het accuzuur en verhogen tevens de hardheid.
Draaistaal
Van draaistaal worden krukassen en onderdelen voor versnellingsbakken gemaakt. Om staal goed op een draaibank te kunnen verwerken, moet het niet te hard zijn. Het draaistaal moet bij het snijden gemakkelijk te verspanen zijn. Dit wordt bereikt door toevoegen van ca. 1 % telluur.
Ook de verwerkbaarheid van koper en lood wordt door het toevoegen van telluur bevorderd. Deze legeringen worden wel ‘automatenkoper’ genoemd.
Weerstandsdraad
Telluur bevordert het geleidingsvermogen (zowel voor warmte als voor een elektrische stroom) van een groot aantal legeringen. Diverse van deze legeringen worden toegepast in weerstandsdraad.
Vulkaniseren rubber
Zie voor vulkaniseren: 16 - Zwavel. Bij deze reactie wordt telluurdiethyldithiocarbamaat {Te[S2CN(C2H5O)2]4} als katalysator gebruikt. Tevens wordt hierdoor de elastische eigenschap bij hogere temperatuur en de hittebestendigheid van het rubber verbeterd. Ter verhoging van de hittebestendigheid wordt telluurdioxide toegevoegd.
Toepassingen als niet-ontleedbare stof (element) of als legering:
halfgeleider
katalysator bij de bereiding van etheenoxide (tussenstap voor de bereiding van glycol, de basisstof voor antivries)
kopieerapparatuur (met Se)
thermokoppel (Te/Pb; zie 94 - Plutonium).
Toepassingen als ontleedbare stof (verbinding):
coating voor metaal goudkleur Na2TeO3 Na2TeO4 fungicide, algicide, parasiticide alkyltelluride geneesmiddel bestrijding huidziekten o.a. lepra dialkyltelluride behandeling van (hoofd)huidaandoeningen TeO2 halfgeleider Bi2Te3 IR-diode en -detectie, laserdiode PbTe CdTe katalysator voor de bereiding van naftaleen
TeO2 pigment voor keramiek en glas TeO2 speciaal glas voor infraroodapparatuur TeO2 thermo-element Bi2Te3 PbTe CdTe zonnecel CdTe