19 K
Kalium 

 

Voorkomen
Naam
Wingebieden
Ontdekking
Bereiding vroeger
Bereiding nu
Toepassingen en toelichting
Verdere toepassingen

 

 

VOORKOMEN

2,09 % van de aardkost (tot 16 km diepte) bestaat uit kalium; het is het 8element in rangor­de van voorkomen.

De voornaamste mineralen zijn:

 carnalliet  KMgCl3.6H2O
 kaïniet  MgSO4.KCl.3H2O
 langbeiniet   K2Mg2(SO4)3
 lepidoliet  K(Li,Al)3(Si,Al)4O10(F,OH)2
 orthoklaas KAlSi3O8
 sylvien KCl
 sylviniet  KCl.Na­Cl

Kalium wordt, meestal in de vorm van kaliumchloride (KCl), aangetroffen in zeewater en in het water van zoutmeren, en als kaliumcarbonaat (K2CO3) in de ver­bran­dingsresten van planten.

WINGEBIEDEN

Uit zoutmeren worden kaliumzouten (voorna­melijk chlori­den) gewon­nen, onder meer uit het Great Salt Lake (Utah, V.S.) en de Dode Zee (Israël). Andere wingebieden lig­gen in de Verenigde Staten van Amerika, Rusland (voorna­melijk in Siberië), Armenië, Oekraïne (De Krim), Wit-Rusland en Cana­da.

NAAM

De naam is afgeleid van kali, de Arabische naam voor kalium­carbonaat (en ook voor natrium­carbonaat). Verge­lijk hier­mee het Arabische woord alkali (al = het, de; kaly = as). De Engelse naam potassium is afgeleid van potash (kalium­carbonaat), dat bij verbranding van onder meer zeewier, als vaste stof (as) over­bleef in de vuurpot. Potas is een oorspronkelijk Nederlands woord dat internationaal werd overgenomen.

ONTDEKKING

In 1702 vermoedde G.E. Stahl een verschil tussen soda (Na2CO3) en potas (K2CO3). In 1736 toonde H.L. Duhamel du Monceau aan dat kali­loog en natronloog verschil­lende basen waren. Eerst in 1807 werd kalium afgeschei­den door elektrolyse van gesmolten kaliumhydroxi­de. Dit proces werd voor het eerst uitgevoerd door Sir H. Davy.

BEREIDING VROEGER

Kalium werd verkregen door

a.       elektrolyse van gesmolten kaliumhy­droxide (KOH). 

b.       door reductie van gesmolten kaliumcarbonaat (K2CO3) met ijzervijl­sel in een ijzeren pot, een proces dat in 1808 voor het
          eerst werd uitgevoerd door  J.-L. Gay-Lussac en L.-J. Thénard.

BEREIDING NU

Kalium wordt op verschillende manieren verkre­gen:

–      door elektrolyse van gesmolten kaliumhydroxide (KOH) met een kaliumlege­ring als anode.

–      door reductie van kaliumcarbonaat met koolstof, bij 1.100­ °C :

            K2CO + 2 C  →  2 K + 3 CO

–      door reductie van gesmolten kaliumchloride (KCl) met natrium­damp in een stikstofatmosfeer bij 850 °C.

–      door omzetting van kaliumfluoride met calciumcarbi­de :

          CaC2 + 2 KF  →  CaF2 + 2 C + 2 K

De wereldproductie bedraagt ongeveer 200 ton per jaar.

TOEPASSINGEN EN TOELICHTING

Kunstmest

Kalium is een belangrijk mineraal voor planten en  vindt toepassing in diverse soorten kunstmest, zoals:

kaliummono­waterstoffosfaat (­K2HPO4)

kaliumdi­water­stoffosfaat (­KH2PO4

kaliumnitraat (KNO3)

kaliumsulfaat (K2SO4

kaliumchloride (KCl) 

kali­umcarbo­naat (K2CO3

kalium­waterstofcarbo­naat (­KHCO3

kaliumsilicaat (K2SiO3)

 

De kaliumzouten worden soms gemengd met andere meststoffen, bijvoorbeeld ‘stikstof’ in kaliammonsalpeter (ammo­niumnitraat + kaliumchlori­de). De samenstelling van deze kunstmest is: ongeveer 16 % N en 23 % K (op kunstmest­verpakkingen wordt het kaliumge­halte altijd uitgedrukt in % K2O). Deze stof is voor vrijwel alle landbouw­gronden geschikt, in het bijzonder voor de teelt van rogge en haver. 

Bij gewassen die gevoelig zijn voor kaliumchloride, zoals tabak en druiven, wordt meestal kaliumsulfaat toegepast. 

 

Glas

Kaliumverbindingen (zoals oxide, carbonaat, nitraat, sulfaat of silicaat) worden gebruikt bij het maken van moeilijk smeltbaar glas, zoals kaliglas, kalikalkglas, Boheems kristalglas - samengesteld uit  kalium-, natri­um-, calcium- en loodsili­caat - en Thürin­ger glas (K2O.Ca­O.8SiO2). 

 

Lens

Een éénkristal van zeer zuiver kaliumchloride (KCl) wordt in de spectro­scopie als venster ge­bruikt, vanwege de goede doorlaatbaarheid voor infraroodstralen. Ook kaliumbromide (KBr) en -jodide (KI) zijn geschikt voor het maken van IR-gevoelige lenzen en  pris­ma's .

 

Lucifer

Lucifers bestaan uit zuurstofleverende (oxiderende) en brandbare stoffen. De kop van de meeste lucifers bevat als hoofdbestand­deel (en oxidator) kaliumchlo­raat (KClO3; ca. 60 %); soms gemengd met andere oxidatoren, bijv. kalium­dichromaat (K2Cr2O7). Als brandbare stof wordt meestal zwavel (ca. 5 – 10 %) gebruikt. Verder zijn er bindmiddelen aanwezig, zoals gelatine en zetmeel, en stoffen die de wrijving met het strijkvlak verhogen, waardoor er meer warmte ontstaat en de lucifer beter ontbrandt, bijv. glaspoeder of krijt. 

De kop van een bepaald soort zwavelvrije Zweedse luci­fers bevat naast 60 % kaliumchlo­raat, 20 % celluloseacetaat, 16 % methanol, 2,8 % ftaal­zuur en 1,2 % p-toluidine.

Het strijkvlak van de lucifersdoosjes bevat meestal rode fosfor (ca. 50 %), bindmiddel en slijppoeder, wat de wrijving verhoogt. 

 

Buskruit

Buskruit bestaat voor ca. 75 % uit kaliumnitraat (KNO3), 15 % uit koolstofpoe­der (C) en voor 10 % uit zwavel (S). Kaliumni­traat werkt als sterk oxidatie­materi­aal; koolstof en zwavel zijn dan reductoren. De (ver­eenvoudigde) reactieverge­lijking luidt:

16 KNO3(s) + 21 C(s) + 4 S(s) →  5 K2CO3(s) + 2 K2SO3(s) + K2S(s) + 9 CO2(g)+ SO2(g) +  7 CO(g) + 8 N2(g) 

Uit 1 kg buskruit ontstaat (bij reactieomstandigheden en omgerekend naar 1.10Pa) ongeveer 1 m3 gas. Omdat dit gas ge­vormd wordt in een beperk­te ruimte, ontstaat een geweldi­ge druk, waarmee kogels en projectielen kunnen worden afgescho­ten en bressen in muren kunnen worden gesla­gen.

 

Zuurstofmasker

Kaliumsuperoxide (KO2) dient als vulling voor gas­maskers, die worden gebruikt bij het werken in mijnen en bij de brandweer. Ook in duik­boten en ruimte­vaar­tuigen wordt kaliumsuperoxide gebruikt als CO2-binder. Het reageert dan als volgt met uitgeademd kool­zuur:

4 KO2 + 2 CO2  → 2 K2CO3 + 3 O

of in aanwezigheid van water(damp):

4 KO2 + 4 CO2 + 2 H2O → 4 KHCO3 + 3 O2

 

Dieetzout

Kaliumsulfaat (K2SO4) en kaliumchloride (KCl) worden gebruikt als dieetzout. Voor dieetpatië­nten, die voedsel met weinig of geen natriumionen dienen te eten, vervan­gt het de smaak van keukenzout. 

VERDERE TOEPASSINGEN

Toepassingen als niet-ontleedbare stof (element) of als legering: 

aandrijfmotor (K/Na)

fotocel in film- en tv-techniek

koelmiddel kernreactor {K/Na(7 à 8 %)}

tracer in de geneeskunde (42K)

 

Toepassingen als ontleedbare stof (verbinding):

absorberen van koolstofdioxide                                                       KOH
aftershaveK2SO4 
asfalt, toevoeging                                                              K2CO3
bakpoeder                                           kaliumwaterstoftartraat K(OOCCHOHCHOHCOOH)
 K2CO3
bereiding van kaliumcarbonaat en -hydroxide                                     KCl
blauwdruk K3Fe(CN)6
bleek- en reinigingsmiddel                                                     K­H­S­O5
 KClO
 KMnO4
bleekbad in de fotografie                                                      K2Cr2O7
bloedstelpend middel                                                           KAl(SO4)2.12H2O
blusmiddel K2SO4 
 KHCO3
braakmiddel KOOC(CHOH)COO­SbO
cementKF
conserveringsmiddel voor houtKHF
cosmetica (emulsies)KH2PO4
desinfectiemiddel KMnO4
desinfectiemiddel in de voedingsindustrie KClO
elektrolyt in accu, batterijKOH
elektrolytische cel (in oplossing met HF) KHF2
emailK2CO3
 K2SiF6
 KCl
 KF
etsen van glas KHF2
explosievenKClO3
fotografie K2CO3
 K2SO3  
 KBr 
 KNCS
KOOCCH3
 KMnO4
galvaniseerbaden KCN                                                                                  
geneeskunde bij kaliumgebrekKOOCCH3
kaliumcitraat, KC6H7O7
keeltabletten en gorgeldranken KAl(SO4)2.12H2O
laxerend middel       K2SO4
tegen schimmelinfecties en bij hoest       KI
tegen verhoogde werking van de schildklierKClO4
glasK2CO3
 KF
 KNO3
goudwinning KCN
houtbeits KMnO4
houtbeschermingKF
insecticide K2SiF6 
 KNCS
IR-vensters en -prisma’s KBr
KCl 
KI
kaasbereidingKNO3
katalysator bij polymerisatie KF
keramiekK2CO3
KNO3
kleuren van tabakKNO3
kleurstof in inkt KNO3
kleurstof in inkt K2CrO4
kleurstoffenbereiding via basische smeltKOH
leerlooien (zeemleer)KAl(SO4)2.12H2O
meelbehandelingKBrO3
melkglasK2SiF6
mond- en gorgelwaterKAl(SO4)2.12H2O
mondspoeling bij anginaKMnO4
ontwikkelaar     KOH
ontzwavelen van aardolieKOH
papierlijmKAl(SO4)2.12H2O
patronen voor O2-levering, o.a. in duikboten, vliegtuigen en gasmaskersKClO3
pekel voor vleeswaren KNO3
piëzo-elektriciteit KBrO3
pigment K2Cr2O7
reinigingsvloeistof zilversoldeer KHF2
smeermiddelenbereiding K2CO3
solderen (hulpstof)KNO3
solderen van aluminiumKF
spijsvertering KNaC4H4O4
tandpasta (KCl of KAc wordt toegevoegd aan tandpasta om prikkels ten gevolge van warmte of koude tegen te gaan; kalium remt de geleiding via de zenuwen)
tegen stankoverlast bij destructiebedrijvenKMnO4
tegengif bij cyanidevergiftigingKMnO4
verfK2CO3
KNO3
verfstofKCNS 
K3(Co(NO3)6
vergulden, verzilveren KCN
vlekkenverwijderingK-oxalaat, K2C2O4
voetpoeders K2SO4
vuurwerkKClO3
was- en reinigingsmiddel K4P2O7.3H2
(KPO)x
waterdicht maken van textiel KAl(SO4)2.12H2O
K2S2O5
wondzalf  en -poederKAl(SO4)2.12H2O
zeep kaliumstearaat,  -palmitaat, enz.
zeepbereidingK2CO3
KOH
K2CO3
KCl
zilverwinning KCN
zuurteregelaar in voedingsmiddelen, E261KOOCCH.